Συνοψίζοντας

Αξιοποιώντας την πλέον επαναστατική από τις περιόδους της βενιζελικής διακυβέρνησης (1917-20), οι φιλελεύθεροι διανοούμενοι του Εκπαιδευτικού Δημοτικισμού, επιχείρησαν παράλληλα με τη γλωσσική μεταρρύθμιση και τον ριζικό αναπροσανατολισμό της ιδεολογίας των νέων βιβλίων. Όπως διαφαίνεται στο αναγνωστικό Τα ψηλά βουνά, το οποίο προβλήθηκε ως πρότυπο για τα υπόλοιπα, οι τρεις ιδεολογικοί και θεσμικοί πυλώνες της ελληνικής κοινωνίας, η Πατρίδα, η Θρησκεία και η Οικογένεια επιχειρήθηκε να ξαναδιαβαστούν υπό το πρίσμα του Διαφωτισμού. Ο ορθολογισμός, προϋπόθεση για την άνθηση των επιστημών και την οικονομική ανάπτυξη, δεν παραμερίζει απλώς, αποδομεί συστηματικά την παραδοσιακή θρησκευτική σκέψη· ο ενεργός πολίτης που συμμετέχει στα κοινά αναγνωρίζοντας προνομιακά τις νεωτερικές δομές εξουσίας (όπως το κράτος) κυριαρχεί πλήρως σε βάρος του πολιτικά ανώριμου υπηκόου της παραδοσιακής εξουσίας, που αντιπροσώπευε η ευρεία πατριαρχική οικογένεια της εποχής· ο πατριωτισμός τέλος, νοούμενος ως γνώση, αποδοχή και βελτίωση του ελληνικού τοπίου και του ελληνικού λαού, αντιπαρατίθεται στον επιθετικό εθνικισμό των αρχών του 20ού αιώνα και επιχειρεί να υποκαταστήσει τις έμμονες αναφορές σε έναν μακραίωνο ένδοξο ελληνισμό. Η σκληρή ιδεολογική κριτική την οποία επιφύλαξαν οι συντηρητικοί καθαρολόγοι διανοούμενοι σε αυτές ακριβώς τις τρεις πτυχές του περιεχομένου των νέων αναγνωστικών θα απολήξει στην απόσυρση των Ψηλών βουνών (μαζί με τα άλλα 13 αναγνωστικά της μεταρρύθμισης), ύστερα από την ήττα του Βενιζέλου στις εκλογές του 1920. Στη συγκυρία αυτή οι φιλελεύθεροι διανοούμενοι θα ηττηθούν, μα η αντιπαράθεσή τους με τους συντηρητικούς θα συνεχιστεί γνωρίζοντας αρκετά ακόμη επεισόδια σε όλη τη διάρκεια του εικοστού αιώνα. (εικ.23)