Εθνικισμός ή πατριωτισμός;

Η επιλογή να προταχθεί ως τρίτος στόχος «η γνώση και αγάπη της φύσης»^[43] από τους υπέρμαχους του αστικού εκσυγχρονισμού της χώρας, ξαφνιάζει καταρχήν τον αναγνώστη. Φαίνεται, όμως, πως για τους δημοτικιστές η γνώση της φύσης ήταν κυρίως πατριδογνωσία. Ήταν ένας από τους τρόπους για να «ξεφύγουμε από τον κλασικισμό και να στραφούμε στην πραγματική γύρω μας ζωή».^[44] Αντί να καλλιεργείται το δέος για μία ένδοξη, μα τελεσίδικα παρελθούσα Ελλάδα, θα προταχθεί η γνώση (και δι’ αυτής η αγάπη) για τη σύγχρονη Ελλάδα με τις ομορφιές και τα προβλήματά της. Ήταν επίσης ένας τρόπος να επιτευχθεί η εθνική διαπαιδαγώγηση εμμέσως, με την επαφή του παιδιού με τη φύση και τις κοινωνικές παραδόσεις της πατρίδας, χωρίς σοβινιστικά κηρύγματα και καλλιέργεια του μίσους για τα γειτονικά έθνη^[45]. «Είναι κατήχηση πατριωτική», υπογραμμίζει στην εγκωμιαστική κριτική του βιβλίου ο Κωστής Παλαμάς, «βγαλμένη, γενικά, από τη γη μας με τα λουλούδια της και από το βουνό μας με τον ήλιο του, χωρίς το λογάριασμ’ ακόμα της ιστορίας και το σάλπισμα της ρητορικής».^[46] (εικ.23)

Η Ελλάδα έχει μόλις διπλασιάσει τα εδάφη και τον πληθυσμό της. Ένας πληθυσμός αγροτικός στη συντριπτική του πλειονότητα, πολυεθνικός και πολύγλωσσος στις Νέες Χώρες (Ήπειρος, Μακεδονία, Θράκη). Η κοινωνική συνοχή και η εθνική αφομοίωση δεν μπορούν να επιτευχθούν πλέον μέσω της (τρισχιλιετούς) ιστορίας και της (καθαρεύουσας) γλώσσας. Η ενότητα στο χρόνο οφείλει να παραχωρήσει την πρωτοκαθεδρία σε μια ενότητα στο χώρο. Ο ελληνισμός στην ελληνικότητα: Την αδιόρατη ουσία που διαποτίζει τα λαϊκά στρώματα της υπαίθρου. Με μια τέτοια συλλογιστική, άλλωστε, μπορεί να επιλυθεί και μία ακόμα εμφανής αντίφαση: Οι φιλελεύθεροι διανοούμενοι, οι υπέρμαχοι του αστικού εκσυγχρονισμού, προκρίνουν μία αφήγηση που εκδιπλώνεται σε μια παραδοσιακή αγροτική/ποιμενική περιοχή, αντί να προτάξουν ως πρότυπο μία από τις περισσότερο δυναμικές όψεις της χώρας, την αστική/βιομηχανική, για παράδειγμα ή τη ναυτική/εμπορική.

Στα Ψηλά βουνά η φύση που μας περιβάλλει, η πατρίδα μας, ξεδιπλώνεται στην παρατηρητικότητα των παιδιών σε όλες της τις εκδοχές. Ήρεμη: «[Τα δέντρα] έχουν χάδι και χαϊδεύουν, φωνή και λαλούνε, δεν ακούς, άμα τα φυσάει ο αέρας!» (42) Άγρια: «Άστραψε. πέντε χρυσές οχιές στριφογύρισαν με την ουρά στη γη και την κεφαλή στον ουρανό» (179). Επικίνδυνη: «Ο λύκος ακόνιζε τα δόντια του. Έκοβαν σαν το καλύτερο μαχαίρι» (151). Μεγαλοπρεπής: «Ένα λευκό ποταμάκι χυνόταν ήσυχα από το βοριά στο νότο. Κυλούσε μυριάδες μικρά άστρα, λευκά σαν ανθούς» (32). Μα εν τέλει πολύ ανθρώπινη: «Εδώ απάνω η Ρούμελη [το ποτάμι] είναι ανήσυχη. Πηδούν τα νερά της σαν τρελά παιδιά. Μόνο στον κάμπο φρονιμεύουν. Και όσο πάνε κατά τη θάλασσα, γίνονται ήσυχα και συλλογισμένα» (22).

Κάποιες φορές ο θαυμασμός εκτρέπεται, ξεπερνά το κρίσιμο όριο, το ενδιαφέρον και η αγάπη για τη φύση, γίνονται φυσιολατρεία. Ποιητική αδεία, επανεισάγεται τότε η μεταφυσική και μαγική σκέψη, της οποίας ο εξοβελισμός επιχειρήθηκε με την ιστορία του αραπόβραχου. Στο υψηλών αισθητικών αξιώσεων ποίημα «Η κατάρα του πεύκου» (105-8), η εκδίκηση της φύσης αποδίδεται με τρόπο που προσιδιάζει στις επιθυμίες της σύγχρονης «βαθιάς οικολογίας».^[47] Σαν έκοψε αβασάνιστα τον μεγάλο πεύκο (σύμβολο των ζωτικών δυνάμεων της φύσης), ο Γιάννης, δεν μπόρεσε ποτέ να βγει απ’ τα ξερολίβαδα. Όσο κι αν περπατούσε έμενε στον ίδιο πάντα άγονο τόπο, καλοκαίρια και χειμώνες, ωσότου «στ’ αγκάθια πέθανε, στον κάμπο, στην ερημιά». Η κριτική απόσταση των μικρών αναγνωστών παραμένει ίσως εφικτή μόνο επειδή η ιστορία του Γιάννη διαμεσολαβείται από τη μαγευτική, αλλά αμόρφωτη βλαχοπούλα Αφρόδω, η οποία επίσης τη μεταφέρει από δεύτερο χέρι, όπως τη «λένε» οι παλιότεροι. Η εκδίκηση της φύσης επανέρχεται στο τέλος του βιβλίου, αυτή τη φορά όμως ως λογική απόληξη της άλογης ανθρώπινης οικονομικής δραστηριότητας. Οι κάτοικοι από το χωριό Πουρνάρι, που «επάγγελμα είχαν να ρημάζουν το δάσος», έγιναν τελικά οι ίδιοι θύματα μιας μεγάλης νεροποντής. Οι χείμαρροι έπνιξαν σπαρτά και ζώα, και ανθρώπους ακόμα που πάλευαν να γλιτώσουν τα σπίτια τους. «Οι ίδιοι [όμως] τόφεραν το νερό που τους έπνιξε», αφού «δεν άφησαν ρίζα ξερή στις ράχες» (182).

Τελικά, αν και με τρόπο συγκριτικά άτεχνο^[48], θα δώσει και ο αστικός εκσυγχρονισμός το παρόν του. Τα παιδιά θα συνεργαστούν με τους δασοφύλακες ώστε να επιβληθεί ο νόμος. Υπάρχει, άλλωστε, τρόπος να συνδυαστούν η προστασία της φύσης με την οικονομική δραστηριότητα. Ο Δασάρχης, εκπρόσωπος ενός ορθολογικού εκσυγχρονιστικού κράτους, ξεναγεί τα παιδιά στο «νεροπρίονο» (163-173). Μαθαίνουν πώς επιλέγονται προσεκτικά τα δέντρα που θα κοπούν ώστε να ανανεώνεται το δάσος, πώς δαμάζεται ο καταρράκτης για να κινήσει το πριόνι, πώς αξιοποιείται το ποτάμι για τη μεταφορά της ξυλείας. «Αειφόρο ανάπτυξη», θα την αποκαλούσαν οι οικολόγοι σήμερα.

Για τους παραδοσιακούς καθαρολόγους διανοούμενους μια τέτοια προσέγγιση συνιστά το απόλυτο εγχείρημα της υπονόμευσης του έθνους: «Οι συγγραφείς του βιβλίου περιγράφουσι μαθητάς άνευ πατρίδος και προφανώς σκοπούσι να διαπλάσωσι δι’ αυτού μαθητάς απάτριδας», καταλήγει η Επιτροπεία^[49] Τα ιδεολογικά κίνητρα των μεταρρυθμιστών ήταν για τους επικριτές πασιφανή καθώς την ίδια χρονιά που τέθηκε σε εφαρμογή η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα, είχε ξεσπάσει στη Ρωσία η Οκτωβριανή Επανάσταση, ενώ στα 1919 η Τρίτη Διεθνής έδινε υπόσταση στο πρόταγμα του κομμουνισμού για διεθνική οργάνωση της εργατικής τάξης: «Τούτο μόνον διαφέρουν των μπολσεβίκων [οι Ανώτεροι Επόπτες] ότι ούτοι προσπαθούν να κρύπτωνται υπό τας ευπρεπείς ονομασίας των κοινωνιολόγων και των μεταρρυθμιστών».^[50]