Στη σκιά του γλωσσικού ζητήματος (1900-1930)

Σταθμός στα ελληνικά εκπαιδευτικά ζητήματα υπήρξε η εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του 1917 την οποία σχεδίασαν οι πρωτεργάτες του Εκπαιδευτικού Ομίλου (Δ. Γληνός, Α. Δελμούζος, Μ. Τριανταφυλλίδης) και νομοθέτησε η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου. Η βασική αλλαγή που θεσμοθετήθηκε τότε ήταν η εισαγωγή της δημοτικής γλώσσας στο δημοτικό σχολείο. Το γλωσσικό ζήτημα θα αποτελέσει στο εξής το επίκεντρο της πορείας, την οποία θα ακολουθήσει η συγγραφή των σχολικών βιβλίων. Γλώσσα των σχολικών βιβλίων ορίζεται η δημοτική με παράλληλη διδασκαλία της καθαρεύουσας στις Ε΄ και ΣΤ΄ τάξη.

Το νέο σύστημα επιφέρει τις εξής αλλαγές στον τομέα της συγγραφής των σχολικών βιβλίων: 1) Οι συγγραφείς των σχολικών βιβλίων έχουν απόλυτη ελευθερία και δεν είναι υποχρεωμένοι να ακολουθούν διάγραμμα από το Υπουργείο παρά μόνο τις γενικές οδηγίες. 2) Η κρίση δεν γίνεται από επιτροπές, αλλά από μόνιμο εκπαιδευτικό συμβούλιο. 3) Ο αριθμός των εγκεκριμένων βιβλίων είναι απεριόριστος. 4) Η έγκριση ισχύει επ’ αόριστον. 5) Η κρίση των βιβλίων γίνεται κάθε έτος. 6) Σε ορισμένα διαμερίσματα του κράτους επιτρέπεται η έγκριση ειδικών αναγνωστικών. 7) Προβλέπεται η δυνατότητα ανάθεσης συγγραφής αναγνωστικών βιβλίων σε επιτροπή από κατάλληλα πρόσωπα 8) Εισάγονται βοηθητικά βιβλία για τις Ε΄ και ΣΤ΄ τάξεις (Κανταρτζή, 1999: 59-69). (εικ.2, εικ.7, εικ.8, εικ.9)

Για πρώτη φορά τονίζεται η ανάγκη μιας νέας σχεδιαστικής αντίληψης στο σχολικό βιβλίο και στο Πρακτικό της Επιτροπής για τη σύνταξη των αναγνωστικών βιβλίων τονίζεται η ανάγκη μιας ευχάριστης για το παιδί εικονογράφησης: «…το αναγνωστικόν τόσο καλύτερον επιτυγχάνει τους ποικίλους σκοπούς του, όσον ελκυστικότερον είναι δια τον μαθητή και διεγείρει το ενδιαφέρον του» (Ασωνίτης, 2002: 108).

Στο Υπουργείο Παιδείας εργάζονται τώρα ο Γληνός, ως γενικός γραμματέας και ως επόπτες δημοτικής εκπαίδευσης ο Δελμούζος και ο Τριανταφυλλίδης, ιδρυτικά στελέχη του Εκπαιδευτικού Ομίλου. Ανάμεσα στα βιβλία που εγκρίθηκαν σύμφωνα με τις διατάξεις του νέου Νόμου είναι το «Αλφαβητάρι με τον Ήλιο» και τα «Ψηλά Βουνά»^[3].

Tο «Αλφαβητάρι με τον Ήλιο» είναι δημιούργημα της συντακτικής επιτροπής με μέλη τον Α. Δελμούζο, τον Μ. Τριανταφυλλίδη, τον Π. Νιρβάνα και το Ζ. Παπαντωνίου. Την εικονογράφηση έκανε ο Κωνσταντίνος Μαλέας με σκοπό «οι εικόνες να είναι τα πολυτιμότερα μέσα για να μορφώσουμε την παρατηρητικότητα και την καλαισθησία του παιδιού». Ο Μαλέας δημιούργησε μια σειρά εικόνων που έδεσαν απόλυτα με το κείμενο, χωρίς η εικονογράφηση να το υπερσκελίζει ή να το υποβιβάζει και χάρη στην οποία το Αλφαβητάρι αυτό έχει μια ανώτερη αισθητική ποιότητα.^[4] (εικ.24). Η Οράτη αναφερόμενη στην εικονογράφηση του Αλφαβηταρίου αναφέρει ότι ο Μαλέας χωρίς προηγούμενη εμπειρία δημιούργησε: «μια ρηξικέλευθη εικονογράφηση που εναρμονίζεται με τη γενικότερη αίσθηση λιτότητας της έκδοσης» (Οράτη στο ΜΙΕΤ, 2010: 26). Περίτεχνα εικονογραφημένα πλαίσια, κείμενο μέσα στην εικόνα, έντονο στυλ και ιδιαίτερη γραμματοσειρά δημιουργούν ένα αισθητικό αποτέλεσμα άρτιο και υψηλό. Μάλιστα η εικονογράφηση του βιβλίου ήταν το μόνο κομμάτι που έγινε αποδεκτό ακόμα και από τους επικριτές του. Η εικονογράφηση του βιβλίου αλλοιώθηκε σημαντικά στις επανεκδόσεις που ακολούθησαν, με αποτέλεσμα οι πρωτότυπες εικόνες να χάσουν από τη δύναμη και τη ζωντάνια που είχαν^[5].

Η εικόνα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με το κείμενο καθώς χρησιμοποιείται διδακτικά. Σύμφωνα με τι οδηγίες που δίνει η Συντακτική Ομάδα, ο δάσκαλος πρέπει να ξεκινάει από την εικόνα, βάζοντας τα παιδιά να την παρατηρήσουν με προσοχή, γιατί αυτή θα του δώσει το υλικό για τη διδασκαλία του νέου γράμματος. «Δεν πρέπει όμως ο δάσκαλος να βιάζεται, αφού οι εικόνες είναι από τα πολυτιμότερα μέσα για να μορφώσωμε την παρατηρητικότητα και την καλαισθησία του παιδιού» (Δημαράς, 1987: 105).

Στα «Ψηλά Βουνά» η εικονογράφηση γίνεται με εικόνες του Ρούμπου και σκίτσα του Παπαντωνίου. Ο ακαδημαϊσμός υποχωρεί, και εισάγονται νέα στοιχεία όπου το σπάσιμο της φόρμας, η κινητικότητα, η ζωτικότητα και το χιούμορ του Παπαντωνίου δημιουργούν εικόνες ταιριαστές στον ψυχοπνευματικό κόσμο του παιδιού. (εικ.23)

Στα βιβλία της  μεταρρύθμισης του 1917 είναι η πρώτη φορά που συγγραφείς και καλλιτέχνες συνεργάζονται με κοινό στόχο τη δημιουργία σχολικών βιβλίων για την παίδευση ενός ολόπλευρα καλλιεργημένου ατόμου. Ο Αλέξανδρος Δελμούζος μεταφέρει τις αρχές του Νέου Σχολείου στην Ελλάδα και ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου μεταφέρει το πνεύμα της αισθητικής αγωγής, όπως είχε διαμορφωθεί στη Γερμανία (Κανταρτζή, 2009α: 73).

Άλλα πολύ σημαντικά ονόματα που ασχολήθηκαν με την εικονογράφηση των βιβλίων αυτήν την εποχή  είναι ο Λύτρας, ο Γεραλής, ο Δημητριάδης, ο Κεφαλληνός, ο Βυζάντιος. Τα νέα βιβλία είναι απαλλαγμένα από τον στόμφο  και τον διδακτισμό των προηγούμενων σχολικών βιβλίων ενώ η δημοτική γλώσσα είναι άμεση και μιλάει στις καρδιές των παιδιών. Η εικονογράφηση των αλφαβηταρίων είναι εξαιρετικά επιμελημένη και ακολουθεί σχεδόν όλα τα κείμενα έχοντας στενή σχέση με αυτά. Αναγνωρισμένοι καλλιτέχνες αναλαμβάνουν την εικονογράφηση τους συνεχίζοντας το δρόμο που άνοιξε ο Μαλέας (Κανταρτζή, 2002^α).

Στις αρχές του 20^ου αιώνα θα αρχίζουν να γίνονται οι πρώτες δειλές προσπάθειες πειραματισμού με διαφορετικές εκδοχές του νεοκλασικισμού καθώς και ανοίγματα προς τα νεότερα ρεύματα της τέχνης (Μπενέκος, 1998). Εισάγεται πλέον τακτικά η έγχρωμη εικονογράφηση, χρησιμοποιούνται νέες μέθοδοι εκτύπωσης όπως είναι η φωτοτσιγκογραφία, η φωτολιθογραφία, η τετραχρωμία, η εκτύπωση όφσετ.  Βέβαια οι έγχρωμες εκδόσεις είναι ακόμα μια πολύ χρονοβόρα διαδικασία και η έγχρωμη αναπαραγωγή εξακολουθεί να είναι πολύ ακριβή. Γι’ αυτό πολλά βιβλία εξακολουθούν να εκδίδονται ασπρόμαυρα.

Στο περιεχόμενο βέβαια των βιβλίων εξακολουθεί να επικρατεί ο έντονος διδακτισμός και ο ηθοπλαστικός χαρακτήρας. Σε γενικές γραμμές η εικονογράφηση των βιβλίων ακολουθεί την πορεία της ελληνικής ζωγραφικής που αυτή την περίοδο έχει ηθογραφικό περιεχόμενο και βασίζεται στην αισθητική της ακαδημαϊκής παράδοσης χωρίς να μπορεί να δεχθεί τις επιρροές των νέων ρευμάτων που έρχονται από την Ευρώπη. Η κύρια θεματολογία των βιβλίων ακολουθεί το γνωστό τρίπτυχο Πατρίς-Θρησκεία-Οικογένεια (Κανταρτζή, 2006: 818). (εικ.4)

Η μεταρρύθμιση του 1917 ακυρώνεται ύστερα από την ήττα των Φιλελευθέρων στις εκλογές του 1920. Η νέα κυβέρνηση θα αναθέσει σε «επιτροπεία» την εξέταση της γλωσσικής διδασκαλίας. Τα μέλη της επιτροπής Σακελλαρόπουλος, Σκιάς, Εξαρχόπουλος, Μιχαλόπουλος, Μεγαρεύς, αφού μελέτησαν τα αναγνωστικά, υποβάλλουν στο Υπουργείο λεπτομερή έκθεση που καταλήγει ανάμεσα στα άλλα και στα εξής συμπεράσματα: «Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τας συμφώνως προς τους νόμους εκείνους συνταχθέντα και σήμερον εν χρήσει υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργο ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως» (Κανταρτζή, 1994β: 44-50∙ Δημαράς & Παπαγεωργίου-Βασιλού, 2008: 81)). (εικ.5, εικ.6)

Με βάση τα πορίσματα της επιτροπής εκδίδεται ο Νόμος 2678 του 1921 αλλά πριν φθάσει να τεθεί σε εφαρμογή έγινε η επανάσταση του 1922, η οποία κατάργησε και έφερε σε ισχύ τους νόμους του 1917-18. Ο Νόμος 3180 του 1924 τροποποιεί το σύστημα έγκρισης και ταυτόχρονα εισάγει τη δημοτική σε όλες τις τάξεις του δημοτικού σχολείου. Η δικτατορία του Πάγκαλου και το διάταγμα του 1926 αλλάζει πάλι στο σύστημα έγκρισης και ορίζει ότι τα βιβλία δεν πρέπει να περιέχουν ύλη αντίθετη με τη θρησκεία, την πατρίδα, το πολίτευμα, τα χρηστά ήθη. (εικ.18)