ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΧΟΛΙΚΩΝ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΩΝ, 1830-1982

Τα αναγνωστικά και η Εθνική Οργάνωση Νεολαίας

Ας δούμε πρώτα πως εμφανίζεται η θεματική της νεολαίας στα αναγνωστικά βιβλία. Αρχικά μπορεί εύκολα κανείς να διαπιστώσει ότι τα κείμενα που ασχολούνται με τη θεματική της νεολαίας αυξάνονται όσο προχωράμε από τάξη σε τάξη. Ταυτόχρονα από ποιοτική άποψη, θα μπορούσαμε να πούμε ότι διαρκώς εμβαθύνουν. Αυτό γίνεται είτε με την προσθήκη κειμένων, είτε με την κατάλληλη εικονογράφηση, ακόμα δε, πλαισιώνονται με λόγους και αποσπάσματα ομιλιών και διαλέξεων του Ι. Μεταξά στους νέους και στις νέες. Στην Α΄ και Β΄ Δημοτικού έχουμε από ένα μόνο ειδικό κείμενο, στις τάξεις Γ΄ και Δ΄ από τρία κείμενα, στην Ε΄ τάξη τέσσερα και τέλος στην ΣΤ΄ τάξη έξι κείμενα εκ των οποίων τα τέσσερα εμφανίζονται και στην Ε΄ και στην ΣΤ΄ Δημοτικού. Χρειάζεται να διευκρινιστεί, ότι τα κείμενα αυτά στο σύνολό τους, προστέθηκαν στην έκδοση του 1939. Δεν υπήρχαν στις εκδόσεις του 1934. (εικ.49, εικ.50, εικ.51, εικ.52)

Κοινό γνώρισμα των αναγνωστικών βιβλίων, επίσης, είναι ο χαιρετισμός του δικτάτορα στην έναρξη των εγχειριδίων των τάξεων Γ΄, Δ,΄ Ε΄, ΣΤ΄ όπου αναγράφεται «Είστε Ελληνόπουλα και είναι μεγάλο πράγμα νά είναι κανείς Έλλην». Ο κυβερνήτης και ταυτόχρονα υπουργός Παιδείας εκμεταλλεύεται την συγκυρία και διαποτίζει το περιεχόμενο των βιβλίων αυτών, με την κυρίαρχη ιδεολογία της 4ης Αυγούστου, θέλοντας να τονώσει το φρόνημα της νεολαίας, ώστε να είναι σε θέση να τους καθοδηγήσει και να τους καταστρατηγήσει στην οργάνωση που οραματίζονταν.

Έτσι, παρατίθενται συγκεκριμένα αποσπάσματα, για να αναδειχθεί η λειτουργία και η επιρροή του τεταρτοαυγουστιανού καθεστώτος μέσα από τον θεσμό της εκπαίδευσης.

«Μά ο Μίμης ξέρει καλά, πώς γιά νά γίνη καλός σκαπανέας, δε φτάνει να βαδίζει μόνο περήφανα με τ’ άλλα παιδιά. Ξέρει πώς ο σκαπανέας και όταν ακόμη δε φορεί στολή, είναι ένας μικρός Έλληνας στρατιώτης. Καί όπως όλοι οί στρατιώτες, πρέπει νά είναι πάντα δυνατός, χαρούμενος και γενναίος. Ζήτω η Νεολαία!»
(Αναγνωστικό Α΄ δημοτικού, σ. 157)

Ο μικρός μαθητής, μέλος της ΕΟΝ, είναι πρώτα απ’ όλα «μικρός Έλληνας στρατιώτης». Το αναγνωστικό παρουσιάζει τα εξάχρονα παιδιά έτοιμα να πολεμήσουν για την Ελλάδα χωρίς να υπολογίζεται το νεαρό της ηλικίας τους. Ο Μίμης μάλιστα, το ξέρει και είναι χαρούμενος γι’ αυτό. Τονίζεται ιδιαίτερα το πατριωτικό καθήκον ακόμα και παιδιών ηλικίας 6-7 χρόνων, επιφορτισμένα να προνοούν για την ασφάλεια της πατρίδας. Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στην ταύτιση του μικρού Έλληνα ως πρότυπο πολεμιστή, έτοιμου ν’ αγωνισθεί για τα ιδεώδη της ελευθερίας.

Σε ένα άλλο σημείο, ο διευθυντής του σχολείου ταυτίζεται με την εικόνα του Ιωάννη Μεταξά. Το καθεστώς χρησιμοποιεί τον κρατικό θεσμό, το σχολείο, ως ιδεολογικό μηχανισμό του κράτους μέσω του διευθυντή. Ο δάσκαλος χρησιμοποιείται ως μέσο προπαγάνδας για την πραγματοποίηση των εντολών του καθεστώτος. Ο παιδαγωγικός ρόλος του δασκάλου μετατρέπεται σε εθνικό.

« Ο Διευθυντής μοίρασε σήμερα τά σήματα της Νεολαίας στα παιδιά της δευτέρας τάξης και είπε:
-Πρέπει να γίνετε καλοί και πειθαρχικοί! Πρέπει να κάνετε πάντα και παντού το χρέος σας. Από σήμερα είστε μικροί στρατιώτες! Πάρτε τήν απόφαση και ορκιστήτε μέσα στην ψυχή σας, ότι θ’ αγαπάτε την Πατρίδα μας!
-Ζήτω η Πατρίδα! Ζήτω η Νεολαία! Φώναξαν όλα τα παιδιά της δευτέρας τάξης».
(Αναγνωστικό Β΄ δημοτικού, σ. 119)

Αξιοσημείωτο είναι, ότι καθώς προχωράμε σε μεγαλύτερες τάξεις, τα κείμενα και οι εκφραστικοί τύποι εμπλουτίζονται, είτε λόγω της εξοικείωσης των μαθητών και μαθητριών με τους ιδεολογικούς σκοπούς της 4ης Αυγούστου, είτε λόγω της αυταρέσκειας του δικτάτορα για περαιτέρω αυτοπροβολή του.

«Η 4η Αυγούστου άλλαξε την όψη της Ελλάδος… Εσείς μάλιστα τά παιδιά πρέπει να γιορτάζετε με μεγαλύτερη χαρά, γιατί ο Αρχηγός μας εσάς αγαπάει περισσότερο και θέλει να γίνετε όταν μεγαλώσετε πραγματικοί Έλληνες σαν τους προγόνους μας, για να δοξάσετε την Πατρίδα μας…»
(Αναγνωστικό Γ΄ δημοτικού, σ. 172)

Στο αναγνωστικό βιβλίο της Ε΄ δημοτικού παρατηρείται έντονα η χρήση εικονοπλαστικών στοιχείων. Αξιοποιούνται στοιχεία της ελληνικής ιστορίας ευρύτερα, όπως η χρήση της γαλανόλευκης σημαίας, η οποία συμβολίζει τον απελευθερωτικό αγώνα του 1821, σε συνδυασμό με τα σπαρτιατικά ηρωικά ιδεώδη «η Σημαία κυματίζει μ’ ένα ταν ή επί τας!». Γίνεται έτσι αντιληπτό, η έμμεση αναφορά στον Γ΄ Ελληνικό Πολιτισμό. Σύμφωνα λοιπόν με τον σπαρτιατικό τρόπο ζωής, οι πολεμιστές έπρεπε ν’ αγωνιστούν για το καλό της πατρίδας, μέχρι τέλους και να μην σκεφτούν ούτε στιγμή να παραδώσουν τα όπλα. Αυτές ήταν και οι σαφείς οδηγίες του Μεταξά προς τους νέους, ν’ αγωνίζονται και να μάχονται για την ανεξαρτησία και ευημερία της πατρίδας και του έθνους.

«Μιαν ημέρα σαν και τούτη, την ολόφωτη κι ωραία,
Ξεδιπλώθηκε και πάλι η γαλάζια μας σημαία,
που’ χει τ’ ουρανού το χρώμα
και σκεπάζει το άγιο χώμα
που ελεύθερος πατάς.
Κι έτσι με χαρά και ελπίδα
Για μια ένδοξη πατρίδα
ή Σημαία κυματίζει «μ’ένα ταν ή επί τας!»
(Αναγνωστικό Ε΄ δημοτικού, σ. 61)

Η επιρροή βέβαια που άσκησε ο Ιωάννης Μεταξάς έφθασε στο αποκορύφωμα της στην έκτη δημοτικού. Ο δικτάτορας παρεμβαίνει ουσιαστικά στη μόρφωση και γενικότερα στην εκπαίδευση των παιδιών, μιλώντας τους σε προσωπικό τόνο. Χρησιμοποιώντας τον Ο.Ε.Σ.Β., παρατίθενται αποσπάσματα από τις διαλέξεις του, στους σχηματισμούς της ΕΟΝ, είτε ακόμα και από δημόσιες ομιλίες του, απευθυνόμενος στον ελληνικό λαό. Αποδεικνύεται για άλλη μια φορά, η εκπλήρωση των ιδεολογικών σκοπών της 4ης Αυγούστου μέσα από τον οργανισμό. Ο δικτάτορας μέσα από την χρήση του στρατιωτικού θεσμού ταυτίζεται με τον στρατηγό, διοικητή ολόκληρου του στρατού της Αθήνας και εκφωνεί τον παρακάτω λόγο στους μαθητές, οι οποίοι παρουσιάζονται ως στρατιώτες και όχι ως μαθητές-μέλη της ΕΟΝ, όπως αποκαλούνταν από το καθεστώς.

«…Ένα πατριωτικό χρέος σας έκαμε ν’ αφήσετε όλους τους αγαπημένους σας και να ζητήσετε νέες γνωριμίες και νέες φιλίες στους αγνώστους εώς τώρα συναδέλφους σας… Ο στρατώνας είναι δικό σας σπίτι… Έτσι, σαν καλοί φίλοι, πιασμένοι χέρι χέρι, θα κάμωμε σύντομα τίμιο και δυνατό τον εθνικό στρατό…»
(Αναγνωστικό ΣΤ΄ δημοτικού, σ. 74-75)

Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται και στην εικόνα του χαρισματικού ηγέτη μέσω της νεολαίας. Όπως ήταν αναμενόμενο, οι θεωρητικοί του καθεστώτος με πρωταγωνιστή τον Ιωάννη Μεταξά εμπλούτισαν το περιεχόμενο των αναγνωστικών βιβλίων με λογικές σαν και αυτές, προσδίδοντάς του, μία εξωπραγματική εικόνα. Οι απόψεις αυτές άλλοτε επαναλαμβάνονται για λόγους εγχάραξης της συγκεκριμένης ιδεολογίας άλλοτε δε για την προσωπική τέρψη του δικτάτορα.

«…Τώρα θα κυβερνήσω εγώ και θα βάλω κάθε πράγμα στη θέση του. Μαζί με το Βασιλιά μας θα κάνω την Ελλάδα μεγάλη. Θα κάνω τα παιδιά της πραγματικά Ελληνόπουλα… Γι’ αυτό αύριο θα γίνη μεγάλο πανηγύρι στην Αθήνα. Απ’ όλη την Ελλάδα θα μαζευτούν παιδιά της Νεολαίας και αντιπρόσωποι απ’ όλες τις γωνιές για να χαιρετήσουν τον Αρχηγό μας».
(Αναγνωστικό Γ΄ δημοτικού, σ. 172)

Διαφαίνεται εδώ, η θέληση του δικτάτορα να επαναπροσδιορίσει το πολιτικό σκηνικό και να το αλλάξει ριζικά. Δηλώνονται έμμεσες μομφές στις προηγούμενες κυβερνήσεις του Ε. Βενιζέλου και της κυβέρνησης του Παναγή Τσαλδάρη.

Στο παρακάτω απόσπασμα, ο κυβερνήτης παρουσιάζεται ως μάγος, ο οποίος στάλθηκε από τον Θέο για να σώσει την Ελλάδα.

«…Ο κόσμος απελπίστηκε κι έλεγε: «Ο Θεός να βάλη το χέρι του»
-Ο Βασιλιάς τους δεν έκανε τίποτα; Ρώτησε ο Κωστάκης.
Μ’ αυτό ακριβώς έγινε, απάντησε ο παππούς. Ο Βασιλιάς τότε έλαβε μία γενναία απόφαση. Πρέπει να σώσω τη χώρα μου, σκέφτηκε, πριν καταστραφή ολωσδιόλου. Πρέπει να βρω έναν ικανό Κυβερνήτη.
3. Τότε παρουσιάστηκε στο Βασιλιά ένας Μάγος, όπως σας είπα και του λέει:
Μεγαλειότατε, δώσε μου εμένα την εξουσία και εγώ θα κάμω τη χώρα μας την πιο ευτυχισμένη χώρα. Ο Βασιλιάς δέχθηκε κι ο Μάγος ανέλαβε τη διοίκηση.
Σε εικοσιτέσσερεις ώρες η χώρα αυτή ησύχασε τέλεια… Τότε έγιναν τά θαύματα… Όλος ο λαός, άντρες, γυναίκες, παιδιά λάτρευαν τον Μάγο και τον ευγνωμονούσαν…
4.-Και για τά παιδιά δεν έκανε τίποτε ο Μάγος;
-Μα εκείνα αγάπησε περισσότερο… Λάτρεψαν τον Μάγο και τον έλεγαν πατέρα τους…»
(Αναγνωστικό Δ΄ δημοτικού, σ. 208-210)

Το καθεστώς εφαρμόζει και σ’ αυτή την περίπτωση τους μηχανισμούς προπαγάνδας για να επιτύχει τους σκοπούς του. Ο βασιλιάς λειτουργώντας ως ο «επί της γης» Θεός, κάλεσε τον Μάγο, να σώσει την χώρα από το ασταθές πολιτικό σκηνικό. Προφανώς, αυτός ο μάγος ήταν ο Ι. Μεταξάς, ο οποίος δέχεται το κάλεσμα του βασιλιά και αυτοπαρουσιάζεται ως ο πιο ικανός κυβερνήτης. Ο Μεταξάς αποκτάει υπερφυσικές ικανότητες σώζοντας έτσι την χώρα, από τον όλεθρο. Η επιτυχία του αυτή στηρίζεται εν μέρει στις υπερφυσικές του ικανότητες αλλά και στην «εικοσιτετράωρη» του εργασία.

Πλοήγηση