4. Τα αναγνωστικά του καθεστώτος της 4^ης Αυγούστου (1939)

του Χρήστου Παπαθανασίου ^[19]

Εισαγωγή

---

Σταθμός στην ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης και στην εκπαιδευτική πολιτική της Ελλάδας γενικότερα, αποτελεί η περίπτωση του καθεστώτος της 4^ης Αυγούστου και η επιβολή της δικτατορίας από τον Ιωάννη Μεταξά, τον Αύγουστο του 1936, (4/8/1936). Θα προσπαθήσουμε λοιπόν, μέσα από αυτό το σύντομο κείμενο να αναδείξουμε την λογική και τις πρακτικές της δικτατορίας της 4^ης Αυγούστου στα εκπαιδευτικά ζητήματα μέσω των αναγνωστικών βιβλίων του δημοτικού σχολείου και πιο συγκεκριμένα, της έκδοσης του 1939, από τον Οργανισμό Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων. Το «μεταξικό» καθεστώς αναλαμβάνει αποκλειστικά την συγγραφή και την έκδοση των αναγνωστικών βιβλίων της στοιχειώδους εκπαίδευσης, ιδρύοντας τον Οργανισμό Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων με τον Αναγκαστικό Νόμο 952/1937. (19 Νοεμβρίου 1937). Παρατηρείται εδώ, ξεκάθαρα ο διττός χαρακτήρας του Ο.Ε.Σ.Β. Αφενός είναι ο μόνος κρατικός και αποκλειστικά υπεύθυνος μηχανισμός που λειτουργεί για πρώτη φορά μονοπωλιακά στο θεσμό της εκπαίδευσης για τη συγγραφή και την έκδοση των αναγνωστικών βιβλίων, αφετέρου εξυπηρετεί τους ιδεολογικούς σκοπούς του καθεστώτος της 4^ης Αυγούστου.

Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται όμως, στα αναγνωστικά που διδάχθηκαν κατά τα σχολικά έτη 1939-40 και 1940-41. Αυτό διότι κατά τα πρώτα τρία πρώτα σχολικά έτη της δικτατορίας συνέχισαν να διδάσκονται τα αναγνωστικά βιβλία που είχαν εγκριθεί το 1934, στην διάρκεια της κυβέρνησης Παναγή Τσαλδάρη. Κατά το σχολικό έτος 1939-40 όμως, τα ήδη υπάρχοντα αναγνωστικά δέχθηκαν ορισμένες σημαντικές τροποποιήσεις, έτσι που δικαιολογείται η ξεχωριστή τους θέση στην εκπαιδευτική ιστοριογραφία της Ελλάδας. Αυτές οι τροποποιήσεις φαίνεται να σχετίζονται με την ανάληψη του Υπουργείου Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας από τον ίδιο τον δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά, τον Νοέμβριο του 1938, και τον ιδιαίτερο ρόλο που αυτός επιφύλασσε στο σχολείο.

Ειδικότερα, αν θελήσει κάποιος να ανατρέξει στις σελίδες των αναγνωστικών βιβλίων της περιόδου αυτής, θα δει ότι αναπτύσσονται θέματα και θεματικές από το εθνικό και ιστορικό παρελθόν της Ελλάδας, από τις θρησκευτικές παραδόσεις, από τον κοινωνικό και οικογενειακό περίγυρο, τις διαπροσωπικές σχέσεις των ανθρώπων, την αγάπη για την ελληνική φύση, το ενδιαφέρον, την επιμέλεια και την φροντίδα των ζώων και των άλλων οργανισμών από μέρους των μικρών μαθητών και μαθητριών, την έμφυλη διάσταση μεταξύ ανδρών γυναικών, τις καθημερινές ασχολίες και τα επαγγέλματα, την ιεραρχική δομή της οικογένειας και τέλος, τον ρόλο της «νεολαίας» της μεταξικής ιδεολογίας και την προσωπικότητα και συμβολή του Ιωάννη Μεταξά στις σελίδες των βιβλίων αυτών. Ακολουθούν συγκεκριμένα παραδείγματα μέσα από τις σελίδες των αναγνωστικών εγχειριδίων για την αρτιότερη κατανόηση και ανάδειξη των κυριοτέρων θεματικών. Θα δοθεί ιδιαίτερη σημασία στην θεματική της «νεολαίας», δηλαδή στην ανάδειξη της σημασίας και του ρόλου της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας, (Ε.Ο.Ν.), αποκλειστικό δημιούργημα του Ι. Μεταξά, (ιδρύεται 3 μήνες μετά την ανάληψη της εξουσίας από τον Μεταξά, Νοέμβριος 1936), στις θεματικές της πατρίδας, της θρησκείας και της οικογένειας, και τέλος, στον σχολιασμό και την ανάλυση της λογικής των αναγνωστικών για την έμφυλη διάσταση, στο ρόλο των δύο φύλων στο πλαίσιο της οικογένειας και της ευρύτερης κοινωνικής ζωής.