Από την ίδρυση του ΟΕΣΒ ως τη Μεταπολίτευση (1937-1980)

Μέχρι την ίδρυση το 1937 του Οργανισμού Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων (ΟΕΣΒ), οι διαδοχικές κυβερνήσεις τροποποιούν το σύστημα έγκρισης των σχολικών βιβλίων, αλλάζοντας συνήθως τη διάρκεια έγκρισής τους. Ταυτόχρονα, ανάλογα με την κυβερνητική αλλαγή, έχουμε επικράτηση της δημοτικής ή της καθαρεύουσας. Το γλωσσικό ζήτημα ανάγεται σε πολιτικό και η εναλλαγή συντηρητικών και φιλελεύθερων κυβερνήσεων σημαίνει και αλλαγή των σχολικών βιβλίων. Μετά από έναν αιώνα σύγκρουσης και εναλλαγής του κρατικού μονοπωλίου και του ελεύθερου ανταγωνισμού καθιερώνεται με το Νόμο 952/1937 «Περί ιδρύσεως οργανισμού προς έκδοσιν σχολικών κλπ βιβλίων» η πολιτική του κρατικού μονοπωλίου καθώς το βιβλίο αναγνωρίζεται ως ένα ισχυρό μέσο ιδεολογικού ελέγχου. (εικ.11, εικ.12, εικ.13, εικ.14)

Ο Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων ή όπως μετονομάσθηκε αργότερα Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων δημιουργείται με σκοπό την έκδοση και διάθεση στους μαθητές  των διδακτικών βιβλίων όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης. Σύμφωνα με τις διατάξεις του ιδρυτικού νόμου ο Οργανισμός διακηρύσσει διαγωνισμό συγγραφής βιβλίων από τα οποία βραβεύονται τα τρία καλύτερα. Από αυτά ο ΟΕΔΒ εκδίδει το πρώτο, στο οποίο όμως έχει το δικαίωμα να προσθέσει κεφάλαια και από τα άλλα δύο^[6].

Στην εισηγητική έκθεση του Νόμου είναι ολοφάνερες οι προθέσεις του κράτους: «εκ των σπουδαιοτέρων παραγόντων της αγωγής είναι και τα διδακτικά βιβλία διότι αποτελούν κύριον μέσον δι’ ου επιδρά το σχολείον επί του μαθητού και διότι εκφράζουν τας αντιλήψεις του Κράτους περί του σκοπού της αγωγής». Εξάλλου η πολιτική του ελεύθερου ανταγωνισμού  απορρίπτεται και για το λόγο ότι «περικλείει τον κίνδυνον της εκφυγής του περιεχομένου των διδακτικών βιβλίων από τους τεθειμένους υπό του Κράτους σκοπούς της αγωγής». ΄Ετσι υιοθετείται η πολιτική του κρατικού μονοπωλίου, η οποία, παρά τα μειονεκτήματά της, «εξασφαλίζει την συγγραφήν βιβλίων συμφώνων προς τας κρατικάς αντιλήψεις…» (Κανταρτζή & Καψοκαβάδης, 2010β).

Έτσι αρχίζει η περίοδος του κρατικού μονοπωλίου και διαφαίνεται η πρόθεση του καθεστώτος να ασκήσει συγκεντρωτική πολιτική ώστε να είναι σε θέση να ελέγχει τον ιδεολογικό προσανατολισμό του σχολείου (Κανταρτζή & Καψοκαβάδης, 2010β). Στα πρώτα αναγνωστικά που τυπώνονται το 1939 εμφανίζεται ολοκάθαρα το νέο πνεύμα. Τα εξώφυλλα των βιβλίων αντικαθίστανται από τους μικρούς φαλαγγίτες ενώ το περιεχόμενό τους διανθίζεται από τους λόγους του Ι. Μεταξά και τον Ύμνο της 4^ης Αυγούστου. (εικ.10)

Το 1947 κυκλοφορούν τα βιβλία του 1939 αλλά χωρίς τα κείμενα που είχαν αναφορές στο μεταξικό καθεστώς. Στα αναγνωστικά αυτά η καθαρεύουσα εισάγεται από την Ε΄ τάξη. Το 1949 εκδίδονται νέα αναγνωστικά, τα οποία όμως, εκτός από κάποιες αλλαγές στο περιεχόμενο, έχουν ίδιους στόχους και διατηρούν την ίδια μεθοδολογία με τα προηγούμενα αναγνωστικά (Χατζησαββίδης, 1992: 19). Ο Μανώλης Χατζηδάκης τονίζει την ιδιαίτερη καλαισθησία και εικονογράφηση των νέων βιβλίων: «Είναι φανερή η προσπάθεια για την δημιουργία μιας ελληνικής εικονογράφησης, που η ελληνικότητα της δεν εκφράζεται μονάχα από τα θέματα και από την οικειότητα των παριστανωμένων πραγμάτων, αλλά και από τα ίδια τα καλλιτεχνικά μέσα που χρησιμοποιούνται εδώ. Εκφραστικοί τρόποι της ελληνικής καλλιτεχνικής παράδοσης προβάλλουν διακριτικά και αφομοιωμένα, από τα αρχαία αγγεία και από τις βυζαντινές μικρογραφίες ακόμη και από τη λαϊκή μας τέχνη. Η παρατήρηση αυτή αφορά στα βιβλία της Γ΄ τάξης και πάνω. Της Α΄ τάξης το αναγνωστικό, σχεδιασμένο από τον Κ. Γραμματόπουλο, έχει τη δροσιά και τη χάρη που αρμόζει στην ηλικία, όπως και της Β΄ τάξης, η αδρή και καλαίσθητη διακόσμηση της Λ. Μοντεσάντου^[7]µ ίσως περισσότερη σαφήνεια στα περιγράμματα θάταν χρήσιμη. Της Δ΄ τάξης δεν είναι από τα καλύτερα, ενώ της Γ΄, Ε΄ και ΣΤ΄ τα αναγνωστικά είχαν την τύχη να εικονογραφηθούν από κορυφαίους χαράκτες μας: τον Τάσσο, τον Σπ. Βασιλείου και τον Μανουσάκη. Πολλές από τις σελίδες αυτές έχουν εξαίρετη ποιότητα, ώστε ν’ αποτελούν αυτές μόνες τους έργα τέχνης σημαντικά» (Χατζηδάκης, 1949: 3). (εικ.3, εικ.19, εικ.21)

Φαίνεται ότι είναι τόσο προσεγμένη η έκδοση των νέων αυτών αναγνωστικών ώστε τα βοηθητικά που κυκλοφορούν την ίδια περίοδο υστερούν στην αισθητική αρτιότητα: «Τα εκδοθέντα αναγνωστικά του Δημοτικού Σχολείου είναι περίφημα. Πολύχρωμοι εικόνες καλλιτεχνικαί, περίφημοι εκτυπώσεις και προπαντός πραγματικά καλαίσθητος και πολιτισμένη έκδοσις και εμφάνισις (…) Αντιθέτως τα λεγόμενα «βοηθητικά» του Δημοτικού Σχολείου είναι εις την πραγματικότητα φυλλάδες μη δυνάμεναι να συγκριθούν με τα του Εκδοτικού Οργανισμού»^[8].

Το 1953 εκδίδεται προκήρυξη για τη συγγραφή νέων αναγνωστικών. Την υπογράφει ο υπουργός παιδείας Κωνσταντίνος Καλλίας της κυβέρνησης του Αλέξανδρου Παπάγου. Η προκήρυξη του υπουργείου είναι λεπτομερέστατη ως προς το περιεχόμενο και τη γλώσσα των αναγνωστικών. Το 1954 εκδίδονται τα νέα αναγνωστικά, από τα μακροβιότερα στην ιστορία της ελληνικής εκπαίδευσης. Τα αναγνωστικά αυτά χρησιμοποιήθηκαν αναλλοίωτα μέχρι το 1964. Στο διάστημα αυτό ασκήθηκε έντονη κριτική στο ιδεολογικό περιεχόμενό τους, στη γλώσσα και στην αισθητική  τους μορφή καθώς τα αναγνωστικά αυτά με αλλαγές κειμένων και αλλαγές στη γλώσσα χρησιμοποιήθηκαν επί σειρά ετών^[9].

Το Αλφαβητάριο όμως φαίνεται ότι τυχαίνει ιδιαίτερης κριτικής. Για την εικονογράφηση του βιβλίου σε έρευνα στο περιοδικό Νέο Σχολείο σημειώνεται: «Είναι η καλλίτερη καθ’ εαυτήν σαν δημιουργική ζωγραφιά από όλες των άλλων βιβλίων του Οργανισμού Ε.Σ.Β. Εικόνες εξπρεσσιονιστικές και ώριμες για μεγάλες όμως τάξεις του δημοτικού και ηλικιωμένους κι όχι για τόσο μικρά παιδιά». Σε γενικές  γραμμές τονίζεται  η ακαταλληλότητα του αλφαβηταρίου αυτού και από διδακτική άποψη: «Το Αλφαβητάριο αυτό του Οργανισμού μιμήθηκε σε πολλά το παληό Αλφαβητάριο "Ο Ήλιος" της Συντακτικής Επιτροπής. Κείνο όμως ήταν δημιούργημα ζωντανό μιας εποχής πολύ αναμορφωτικής στην Εθνική μας Εκπαίδευση. Τούτο το μιμήθηκε χωρίς να του πάρη την έμπνευση, τη ζωντάνια και τη χάρη. Μιμήθηκε ακόμα, νομίζω εγώ τουλάχιστον και του Συκώκη καθώς κι άλλα που έγιναν ως σήμερα. Ο συγγραφέας του έκανε συρραγή στοιχείων με σκοπό, όπως όπως να διδάξη τα στοιχεία της γλώσσας μας εις βάρος της ψυχοσύνθεσης των μαθητών της πρώτης…». (Γκρόζας, 1955: 1743-1747).

Ο Δελμούζος, αντίθετα, υποδέχεται το Αλφαβητάρι με έντονα θετική διάθεση. Αξιοσημείωτο είναι ότι και αυτός το παρομοιάζει με το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο: «Μέσα σε όλη τη σειρά των αναγνωστικών δεν μπορώ να καταλάβω πώς χώρεσε το Αλφαβητάρι, ένα βιβλίο ολότελα ξένο προς το πνεύμα τους, η πιο ζωντανή άρνηση και διαμαρτυρία στις γλωσσικές οδηγίες του Υπουργείου. Σε πολλά το βιβλίο αυτό θυμίζει τον «Ήλιο» της παλιάς Συντακτικής Επιτροπής, και είναι γραμμένο ολόκληρο σε στρωτή δημοτική γλώσσα με ακέραιο το τυπικό και τη φωνητική της». Αλλά και παρακάτω συνεχίζει ο Δελμούζος: «Αν εξαιρέσουμε το Αλφαβητάρι, την εικονογράφησή τους, το καλό χαρτί και καθαρό και φροντισμένο τύπωμά τους…» (Δελμούζος, 1955: 35-42). (εικ.24)

Η δικτατορία επαναφέρει αυτούσια τα αναγνωστικά του 1954. Οι μαθητές/τριες της περιόδου 1954 μέχρι 1974 διδάχτηκαν, με ελάχιστες παραλλαγές, από το περιεχόμενο των βιβλίων του 1954. Αλλά και μεταδιδακτορικά εγκρίνονται  τα αναγνωστικά του 1954 για τις δύο πρώτες τάξεις ενώ για τις μεγαλύτερες τάξεις εισάγονται τα αναγνωστικά που ίσχυσαν τα 1965. Στη Γ΄ τάξη επαναφέρεται το αναγνωστικό του Παπαντωνίου «Τα ψηλά βουνά», δυστυχώς μόνο για ένα έτος και το επόμενο έτος αντικαθίσταται από το Αναγνωστικό της Γ΄ τάξης της Αγγελικής Βαρελλά. (εικ.23, εικ.16)

Γνωστοί έλληνες ζωγράφοι και χαράκτες ασχολούνται με την εικονογράφηση βιβλίων αυτή τη χρονική περίοδο. Το μάθημα της εφαρμογής της χαρακτικής στην τυπογραφία και τη διακόσμηση του βιβλίου αρχίζει να διδάσκεται στη Σχολή Καλών Τεχνών το 1939. Καθοριστική είναι η παρουσία του Γιάννη Κεφαλληνού, ο οποίος μετά το διορισμό του (1932) ως διευθυντής της χαρακτικής της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών, θα δώσει νέα διάσταση στην εικονογράφηση. Οι περισσότεροι από τους φοιτητές του ασχολήθηκαν  αργότερα με την εικονογράφηση των σχολικών εγχειριδίων του δημοτικού και του γυμνασίου, εικονογραφώντας τις σελίδες τους με σχέδια και υδατογραφίες και φροντίζοντας για τη γενικότερη αισθητική τους (Β. Κατράκη, Α. Τάσσος, Γ. Μόραλης,  Λ. Μοντεσάντου, Ε. Παπαδημητρίου, Δ. Βώττης, Κ. Θετταλός, Τ. Καλμούχος). Αλλά και αξιόλογοι ζωγράφοι όπως ο Κόντογλου, ο Κοψίδης, ο Βασιλείου, ο Αστεριάδης, ασχολούνται με την εικονογράφηση των σχολικών βιβλίων αυτή την περίοδο συντελώντας στην ποιοτική αναβάθμιση της εικονογράφησης. Εξέχουσα θέση κατέχει ο Κώστας Γραμματόπουλος, διάδοχος του Κεφαλληνού στην έδρα της Χαρακτικής στην ΑΣΚΤ, ο οποίος εικονογράφησε δύο αλφαβητάρια που έμειναν στην ιστορία: «Τα Καλά Παιδιά» (1949) του Επαμεινώνδα Γεραντώνη και το «Αλφαβητάριο» (1956) των Γιαννέλη-Σακκά. (εικ.15, εικ.17, εικ.20, εικ.25)

Οι σύγχρονες τάσεις της εικονογράφησης των βιβλίων τοποθετούνται γύρω στα 1950 με εικονογράφους που επηρεάζονται από τα σύγχρονά τους καλλιτεχνικά κινήματα όπως είναι ο ιμπρεσιονισμός, ο εξπρεσιονισμός, ο σουρεαλισμός. Η ζωγραφική αποδεσμεύεται από τη ρεαλιστική απεικόνιση και η φαντασία απελευθερώνεται δίνοντας δείγματα μιας διαφορετικής απόδοσης των νοημάτων. Η έγχρωμη εκτύπωση ζωντανεύει τις σελίδες των βιβλίων δίνοντας σχέδια πιο ελεύθερα και πιο απλά.

Το τρίπτυχο βέβαια, Θρησκεία-Πατρίδα-Οικογένεια εξακολουθεί να κυριαρχεί, όπως επίσης το ηρωικό παρελθόν. Η θεματολογία που επικρατεί φαίνεται και από τα περιεχόμενα των αναγνωστικών και των παιδικών βιβλίων. Τα κείμενα ομαδοποιούνται σε κύκλους υπό τους χαρακτηριστικούς τίτλους: από το θρησκευτικόν βίον, από τον εθνικόν βίον, από τον ηθικόν και κοινωνικόν βίον, από τον οικογενειακόν βίον. Ακολουθώντας τα κείμενα, η εικονογράφηση υπηρετεί και αυτή τον ίδιο ιδεολογικό προσανατολισμό.

Η πραγματικότητα, η οποία αναδεικνύεται από τα κείμενα και την εικονογράφηση, έχει μικρή σχέση με την κοινωνική πραγματικότητα την οποία βίωναν στην καθημερινότητά τους οι μαθητές και οι μαθήτριες. Το καθήκον, καθήκον θρησκευτικό, πατριωτικό ή ηθικό, έχει απόλυτη προτεραιότητα και παραγκωνίζει όλες τις ανθρωπιστικές αξίες. Μέσα από τις σελίδες των σχολικών βιβλίων προβάλλεται η εικόνα του καλού παιδιού, της ευτυχισμένης οικογένειας και της οικογενειακής ενότητας αντανακλώντας έναν κόσμο όπου όλα είναι ιδανικά και όμορφα. Επικρατεί ένα υπεραπλουστευτικό και μονοδιάστατο μοντέλο.

Από τη δεκαετία του 80 δημιουργείται μία νέα κίνηση που δίνει μεγάλο βάρος στο ρόλο της εικονογράφησης, η οποία τώρα έρχεται να εξυπηρετήσει και αισθητικούς προσανατολισμούς. Το εικονογραφημένο βιβλίο γίνεται πόλος έλξης πολλών αξιόλογων και ταλαντούχων καλλιτεχνών δημιουργώντας ένα ανανεωτικό κλίμα στην εικονογράφηση των βιβλίων. Η εικονογράφηση τείνει τώρα να ξεφεύγει από τα στενά, ασφυκτικά πλαίσια της ρεαλιστικής απεικόνισης  δίνοντας χώρο στη φαντασία και δημιουργική έμπνευση των παιδιών. Όμως, τα αναγνωστικά της δεκαετίας του 1980, τα οποία διατηρήθηκαν για 20 περίπου έτη, αποτελούν μια ξεχωριστή ενότητα, που, προς το παρόν, ξεφεύγει από τον χρονικό ορίζοντα τούτης της ψηφιακής συλλογής.

Βιβλιογραφία

• Αθανασιάδης, Χ. (2010). Τα ψηλά βουνά. Στο Καλλιτέχνες και αναγνωστικά στα αναγνωστικά 1860-1960. Αθήνα: ΜΙΕΤ, 56-57.
• Αποστολίδου, Β. (2010). Τα αναγνωστικά των λογοτεχνών. Μια ολοκληρωμένη λογοτεχνική εκπαίδευση; Στο Καλλιτέχνες και αναγνωστικά στα αναγνωστικά 1860-1960. Αθήνα: ΜΙΕΤ, 18-22.
• Ασωνίτης. Π. (2002). Η Εικονογράφηση στο Βιβλίο Παιδικής Λογοτεχνίας, Αθήνα:  Καστανιώτης.
• Ασωνίτης, Π. (2004).  Το  εικονογραφημένο παιδικό λογοτεχνικό βιβλίο- αναδρομές-ανατροπές στην ιστορία του και στην εξέλιξη του μύθου, Διαδρομές, 15, 195-222.
• Βιβλιοπωλείον της Εστίας (1928-1930). Τα νέα εγκεκριμένα αναγνωστικά και βοηθητικά δια τα δημοτικά σχολεία 1928-1930 του Βιβλιοπωλείου της «Εστίας». Εν Αθήναις: Ιωάννης Δ. Κολλάρος  & Σία. Βιβλιοπωλείον της «Εστίας».
• Γεωργούντζος, Π. (1968). Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων. Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος 4^ος, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 241-244µ
• Γκρόζας, Α. (1955). Το αλφαβητάριο του Ο.Ε.Σ.Β. Νέο Σχολείο, 55, 1743-1748.
• Γρόσδος, Σ. (1999). Χρειάζονται τα παιδιά βιβλία με εικόνες, ΥΦΕΝ, 1, 17-32.
• Δελμούζος, Α. (1955). Τα νέα αναγνωστικά του Δημοτικού σχολείου.  Παιδεία και Ζωή,  35, 35-42.
• Δημαράς, Κ. (1982). Το δυτικό βιβλίο στον ελληνικό χώρο. Στο To βιβλίο στις προβιομηχανικές κοινωνίες. Πρακτικά του Α΄Διεθνούς Συμποσίου του Κέντρου Nεοελληνικών Ερευνών.  (1982). Αθήνα: Κ.Ν.Ε./Ε.Ι.Ε. , 169-188.
• Δημαράς, Α. (1987) (επιμ.). Το Αλφαβητάρι με τον Ήλιο. Αθήνα: Ερμής.
• Δημαράς, Α. & Παπαγεωργίου-Βασιλού, Β. (2008). Από το κοντύλι στον υπολογιστή. Αθήνα: Μεταίχμιο.
• Δημαράς, Α. (2010). Πάλι για τα σχολικά βιβλία; Στο Καλλιτέχνες και αναγνωστικά στα αναγνωστικά 1860-1960. Αθήνα: ΜΙΕΤ, 8-12.
• Ηλιού, Φ. (2005). Ιστορίες του ελληνικού βιβλίου. Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (εκδοτική φροντίδα Ματθαίου, Α., Μπουρνάζος, Σ. & Πολέμη, Π.)
• Κανταρτζή, Ε. (1991). Η εικόνα της γυναίκας. Διαχρονική έρευνα των αναγνωστικών βιβλίων του Δημοτικού Σχολείου. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη.
• Κανταρτζή, Ε. (1992), Τα στερεότυπα για το ρόλο των δυο φύλων μέσα από τις εικόνες των αναγνωστικών, Σύγχρονη Εκπαίδευση, 62,  55-64.
• Κανταρτζή, Ε. (1994α) Ιστορία των ελληνικών αναγνωστικών βιβλίων, Σύγχρονη Εκπαίδευση, 75, 1ο μέρος, σελ. 30-34
• Κανταρτζή, Ε. (1994β). Ιστορία των ελληνικών αναγνωστικών βιβλίων, Σύγχρονη Εκπαίδευση, 76, 2^ο μέρος, 44-50.
• Κανταρτζή, Ε. (1999). Ιστορία των ελληνικών αλφαβηταρίων, Σύγχρονη Εκπαίδευση, 101, 59-69.
• Κανταρτζή, Ε. (2002α). Το θεματικό περιεχόμενο της εικονογράφησης των αλφαβηταρίων (1930 μέχρι σήμερα), Σύγχρονη Εκπαίδευση, 123, 55-64.
• Κανταρτζή, Ε. (2002β).  Ιστορική Αναδρομή της Εικονογράφησης των Παιδικών και Σχολικών Βιβλίων, Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη.
• Κανταρτζή, Ε.  (2003). Τα Στερεότυπα του Ρόλου των Φύλων στα Σχολικά Εγχειρίδια του Δημοτικού Σχολείου. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη.
• Κανταρτζή, Ε. (2006). Σχολικά εγχειρίδια: η αισθητική τους διάσταση στην πορεία εξέλιξης της εικονογράφησης, Πρακτικά του 2^ου Πανελληνίου Συνεδρίου με θέμα «Θεωρητικές και Ερευνητικές Προσεγγίσεις στην Εκπαιδευτική Πραγματικότητα»,  2006, Δράμα, 809-820.
• Κανταρτζή, Ε. (2007) (επιμ.)  Ένα ταξίδι στην ιστορία: Τρεις αιώνες σχολικά εγχειρίδια . Θεσσαλονίκη: Δημοτική Πινακοθήκη Θεσσαλονίκης, 42^α Δημήτρια.
• Κανταρτζή, Ε. (2009α). Παιδείας ενθύμιο. Τα σχολικά μας βιβλία. Θεσσαλονίκη:Φωτοεκδοτική
• Κανταρτζή, Ε. & Μαυρίδης, Α. (2009β). Θρησκευτικές αναφορές στα αλφαβητάρια του δημοτικού σχολείου, ΙΓ’ Διεθνές Συνέδριο Παιδαγωγικής Εταιρείας Ελλάδος με θέμα «Αναλυτικά Προγράμματα και Σχολικά Εγχειρίδια: Ελληνική Πραγματικότητα και Διεθνής Εμπειρία,20-22 Νοεμβρίου 2009-12-14.
• Κανταρτζή, Ε. (2010α). Η εικονογράφηση του ανθολογίου για τα παιδιά του δημοτικού. Στο Καλλιτέχνες και αναγνωστικά στα αναγνωστικά 1860-1960. Αθήνα: ΜΙΕΤ.
• Κανταρτζή, Ε.  & Καψοκαβάδης, Κ. (2010β). Ιδεολογία και εκπαιδευτική πολιτική: ίδρυση και λειτουργία του ΟΕΣΒ από το 1937 έως το 1981. 7^ο  Πανελλήνιο Συνέδριο της Παιδαγωγικής Εταιρείας Ελλάδος με τίτλο «Ελληνική Παιδαγωγική και Εκπαιδευτική Έρευνα», 19-21/11/2010 (υπό δημοσίευση).
• Καρακατσούλη, Α. (2011). Στη χώρα των βιβλίων: Η εκδοτική ιστορία του Βιβλιοπωλείου της Εστίας, 1885-2010, Αθήνα: Οι Εκδόσεις των Συναδέλφων.
• Καψάλης, Α. & Χαραλάμπους, Δ. (2008). Σχολικά εγχειρίδια. Θεσμική εξέλιξη και σύγχρονη προβληματική. Αθήνα: Μεταίχμιο.
• Κεφαλληναίου, Ε. (1995). Νεοελληνικά Αλφαβητάριο 1771-1981, Αθήνα: Παρασκήνιο.
• Μαλαφάντης, Κ. (1992). Η προσφορά του Ζαχαρία Παπαντωνίου στην παιδική λογοτεχνία και την εκπαίδευση. Διαβάζω, 285, 88-100.
• Μαλαφάντης, Κ. (2001). ‘Εκπαίδευση και στράτευση”: Το αναγνωστικό της φυλακής του Μιχάλη Παπαμύρου (1947). Έρευνα, 14(99), 35-42.
• Μαλαφάντης, Κ. (2001). Η παιδαγωγική του νεοελληνικού διαφωτισμού. Αθήνα: Πορεία.
• Μαλαφάντης, Κ. (2001). Θέματα παιδικής λογοτεχνίας. Αθήνα: Πορεία.
• Μαλφάντης, Κ. (2005). Παιδαγωγική της λογοτεχνίας. Τόμος Α΄. Αθήνα: Γρηγόρης.
• Μπενέκος, Α. (1981). Το Εικονογραφημένο Παιδικό Βιβλίο. Αθήνα: Δίπτυχο.
• Μπερεδήμας, Π. (2000). Βιβλίων εικονογράφηση. Τυπογραφία ή Τέχνη, Εικαστική Παιδεία,. 16, 30-32.
• Μπερεδήμας, Π. (2001). Έντυπα εικονογραφημένα  Ελληνικά αλφαβητάρια 1481-1830, Εικαστική Παιδεία, 17. 20-26.
• Οράτη, Ε. (1999). Εικονογραφώντας τα αναγνωστικά, Καθημερινή,  Τα Ελληνικά Αναγνωστικά, 7/2/1999, 16-20.
• Oράτη,  E. (2010). Aπέξω κι ανακωτά. Εικόνες στα ελληνικά αλφαβητάρια 1860-1960. Στο Καλλιτέχνες και αναγνωστικά στα αναγνωστικά 1860-1960. Αθήνα: ΜΙΕΤ, 23-31.
• Παπάς, Α. (1985). Από του χοίρους που υίζουσιν-τα χοιρίδια που κοϊζουσιν και τους όφεις που ιϋζουσιν- στα νέα αναγνωστικά του Υπουργείου Παιδείας. Σχολείο και Ζωή, 11, 337-345.
• Παπάς, Α. (1985). Από του χοίρους που υίζουσιν-τα χοιρίδια που κοϊζουσιν και τους όφεις που ιϋζουσιν- στα νέα αναγνωστικά του Υπουργείου Παιδείας. Σχολείο και Ζωή, 12, 395-406.
• Πατρικίου, Α. (2010). Ψάξε, ψάξε δεν θα το βρεις. Αναζητώντας την πραγματική ταυτότητα των αναγνωστικών.  Στο Καλλιτέχνες και αναγνωστικά στα αναγνωστικά 1860-1960. Αθήνα: ΜΙΕΤ, 13-17.
• Πατρικίου, Α. (2010). Καινοτομία στα σχολικά αναγνωστικά: το «Αλφαβητάρι με τον ήλιο». . Στο Καλλιτέχνες και αναγνωστικά στα αναγνωστικά 1860-1960. Αθήνα: ΜΙΕΤ, 72
• Πολέμη, Π. (1990). Η βιβλιοθήκη του ΕΛΙΑ. Ελληνικά βιβλία 1864-1900. Πρώτη καταγραφή. Αθήνα: Βιβλιολογικό Εργαστήρι. Εταιρεία Ελληνικού  Λογοτεχνικού και Ιστορικού Αρχείου. Στο To βιβλίο στις προβιομηχανικές κοινωνίες. Πρακτικά του Α΄ Διεθνούς Συμποσίου του Κέντρου Nεοελληνικών Ερευνών.  Αθήνα: Κ.Ν.Ε./Ε.Ι.Ε., 271-282.
• Πολυκανδριώτη, Ο. (2010). Ανάμεσα σε δύο ιδιότητες: ο λογοτέχνης και παιδαγωγός Αριστοτέλης Κουρτίδης. .Στο Καλλιτέχνες και αναγνωστικά στα αναγνωστικά 1860-1960. Αθήνα: ΜΙΕΤ, 116.
• Σιβροπούλου, Ε. (2004) «Η ιστορία του εικονογραφημένου παιδικού βιβλίου μετά τον Κομένιο», Μακεδνόν, 13, 17-26.
• Σιγάλας, Γ. (2002) Η αισθητική διάσταση του σχολικού βιβλίου. Προϋποθέσεις και προδιαγραφές για την αισθητική ποιότητα των σχολικών βιβλίων, Μέντορας, 6, 88-104.
• Τσολάκης, Χ. (2005). Ο χαρακτήρας και το περιεχόμενο του σχολικού βιβλίου. Στο ΥΠΕΠΘ –Παιδαγωγικό Ινστιτούτο Διδακτικό βιβλίο και εκπαιδευτικό υλικό στο σχολείο: προβληματισμοί-δυνατότητες-προοπτικές. Θεσσαλονίκη: Αφοί Ζήτη, 15-31.
• Φαρμακίδης, Γ. (1975). Η Ιστορία του Εικονογραφημένου μας Βιβλίου, Θεσσαλονίκη.
• Φωτεινόπουλος,  Θ. (1967) Αλληλοδιδακτική μέθοδος. Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια- Herder,  Τόμος 1ος, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα,  197-200
• Χαραλάμπους, Δ. (1996). Το σχολικό βιβλίο στην Ελλάδα. Από τον 19^ο αιώνα έως το 1940,  στο Κ. Λιόντης (επιμ.) Ελληνικό Βιβλίο, Καθημερινή Επτά Ημέρες,  147-152.
• Χατζηδάκης, Μ. (1949). Σχολικά βιβλία. Ένα καλό ξεκίνημα, στην: εφημ.  Ελευθερία, 18-10, 3.
• Χατζησαββίδης, Σ. (1992). Το ιστορικό της αναμόρφωσης του μαθήματος της νεοελληνικής γλώσσας στην υποχρεωτική εκπαίδευση 91976-1984). Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη.
• Χρονοπούλου, Α. & Γιαννόπουλος, Κ. (2007). Το σχολικό βιβλίο Ιστορίας της ΣΤ΄ Δημοτικού, το ξαναγράψιμο της ιστορίας… και η ¨ανατολή¨ της ¨ χρηματοδοτούμενης ιστορίας¨. Σύγχρονη Εκπαίδευση, 148,  81-85.