Η μεταρρύθμιση του 1964 δεν πρόλαβε να επεκταθεί θεσμικά και στο χώρο του σχολικού βιβλίου. Στη συνέχεια, η δικτατορία του 1967 ανέτρεψε όλα τα δεδομένα. Έτσι έκλεισε στις αρχές της δεκαετίας του 1960, κοντά στα άλλα, και ένα μεγάλο κεφάλαιο της εκπαιδευτικής μας ιστορίας, συνεπώς και του νεοελληνικού σχολικού βιβλίου. Αμέσως μετά την πτώση της χούντας η κυβέρνηση «Εθνικής Ενότητας» αποφάσισε να αντικαταστήσει όλα τα διδακτικά βιβλία και το Υπουργείο Παιδείας, με υπουργό τον Νικ. Λούρο, εξέδωσε και ένα εντελώς πρωτότυπο έργο. Μια Επιτροπή με «επόπτες» τον Γ. Π. Σαββίδη και τον Μιχάλη Στασινόπουλο και μέλη τους Αριστείδη Βουγιούκα, Αλέξη Δημαρά, Καλή Δοξιάδη, Γιώργο Ιωάννου, Λίνα Κάσδαγλη, Καλλιόπη Μουστάκα -σύνθεσε ένα τρίτομο Ανθολόγιο για όλες τις τάξεις του δημοτικού. Το έργο αυτό σηματοδοτεί σημαντικές αλλαγές στη νεοελληνική αντίληψη για το σχολικό βιβλίο. Η εικονογράφηση έγινε από τρεις διαφορετικούς καλλιτέχνες (έναν για κάθε τόμο): τη Λουίζα Μοντεσάντου, τον Γιώργο Βαρλάμο και τον Αγήνορα Αστεριάδη. Η εικόνα εμφανίζεται κυρίως στα πρωτογράμματα, στα διακοσμητικά μοτίβα και τις διακοσμητικές ταινίες, πλαισιώνοντας ουσιαστικά τα κείμενα. Τα κριτήρια για την επιλογή των κειμένων ήταν η ποιότητα και η αισθητική αξία τους και όχι ο διδακτισμός.

Το Ανθολόγιο αποτελεί ίσως το πρώτο νεοελληνικό δείγμα δημιουργικής συνεργασίας λογίων, λογοτεχνών και παιδαγωγών. Παράλληλα, βέβαια, θα μπορούσε να αποτελέσει αποκαλυπτικό αντικείμενο μελέτης για τις συνέχειες και ασυνέχειες που χαρακτηρίζουν τις εκσυχρονιστικές κινήσεις στην νεοελληνική εκπαίδευση.

Η ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΘΟΛΟΓΙΟΥ ΓΙΑ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ

Την πτώση της Δικτατορίας ακολουθεί μια συντονισμένη προσπάθεια από το Υπουργείο Παιδείας για την αντικατάσταση όλων των σχολικών βιβλίων που χρησιμοποιήθηκαν στη διάρκεια της επταετίας. Το 1975 ο υπουργός παιδείας Ν. Λούρος αναθέτει σε επιτροπή (Αριστείδης Βουγιούκας, Αλέξης Δημαράς, Καλή Δοξιάδη, Γιώργος Ιωάννου, Λίνα Κάσδαγλη, Καλλιόπη Μουστάκα) τη σύνταξη ενός τρίτομου Ανθολογίου.

Και στα τρία βιβλία η εικονογράφηση δεν αποτελεί το κυρίαρχο στοιχείο, καθώς εκείνο που κυριαρχεί και αναδεικνύεται είναι το κείμενο. Η εικόνα εμφανίζεται κυρίως στα πρωτογράμματα, στα διακοσμητικά μοτίβα και τις διακοσμητικές ταινίες, πλαισιώνοντας τα κείμενα περισσότερο παρά ενισχύοντάς τα.

Και στα τρία βιβλία η τεχνοτροπία και η θεματολογία έχουν κοινά στοιχεία, χωρίς να είναι γνωστό αν αυτό οφείλεται σε συγκεκριμένες υποδείξεις που δόθηκαν από το υπουργείο ή πραγματοποιήθηκε ύστερα από συνεργασία των ζωγράφων. Κύριο στοιχείο έμπνευσης αναδεικνύεται ο λαϊκός πολιτισμός, η ελληνική φύση αλλά και η θρησκευτική παράδοση.

Στο πρώτο βιβλίο εικονογράφος είναι η Λουίζα Μοντεσάντου, μαθήτρια του Κεφαλληνού στην ΑΣΚΤ. Το εξώφυλλο του πρώτου μέρους του Ανθολογίου έχει θέμα την ανοιξιάτικη, πολύχρωμη ελληνική φύση. Στις εσωτερικές του σελίδες –και είναι το μόνο από τα τρία, ίσως γιατί απευθύνεται σε μικρότερα παιδιά- υπάρχουν εικόνες εμπνευσμένες από την παιδική ηλικία και ζωή. τα θέματά του είναι σε στενή συνάρτηση με το κείμενο που πλαισιώνουν, συνδέοντας κείμενο και εικόνα. Εξάλλου, οι καθημερινές παιδικές δραστηριότητες είναι από τα αγαπημένα θέματα της ζωγράφου. Δίπλα δίπλα ξεδιπλώνονται εικόνες με πουλιά, λουλούδια, βατράχια που πηδούν, κατσίκες που ροβολούν, κοκόρια που λαλούν, γατάκια που παίζουν, γαϊδουράκια φορτωμένα, ενώ ο ήλιος φεγγοβολά και γεμίζει φως και χαρά τις σελίδες.

Η εικονογράφηση του δεύτερου μέρους έγινε από τον χαράκτη Γιώργο Βαρλάμο, μαθητή επίσης του Κεφαλληνού, με τον οποίο συνεργάστηκε επί δεκατέσσερα χρόνια. Ο Βαρλάμος δεν έχει όμως ασχοληθεί συστηματικά με την εικονογράφηση σχολικών βιβλίων. Στο εξώφυλλο του δεύτερου βιβλίου επαναλαμβάνεται το ίδιο μοτίβο με το πρώτο, άνοιξη και λουλούδια. Στο εσωτερικό ο Βαρλάμος χρησιμοποιεί πρωτογράμματα και διακοσμητικά μοτίβα στην αρχή του κειμένου, με έμπνευση κυρίως από τη φύση: λουλούδια, στάχια, σταφύλια, πεύκα, πουλιά, θέματα όλα από την ελληνική φύση, πλαισιώνουν και διακοσμούν τα κείμενα. Είναι μία εικονογράφηση ελληνική με μόνο ένσταση, ίσως, την ακαταλληλότητα για παιδιά αυτής της ηλικίας.

Ο Αγήνωρ Αστεριάδης, ο εικονογράφος του τρίτου μέρους του Ανθολογίου, έχει αφήσει τη σφραγίδα του σε πολλές αξιόλογες εκδόσεις σχολικών βιβλίων. Το εξώφυλλο του βιβλίου είναι εμπνευσμένο από την παιδική ηλικία και έχει ένα θέμα πολύ αγαπητό στα παιδιά αυτής της ηλικίας, το πέταγμα του χαρταετού, ενώ το οπισθόφυλλο έχει διακοσμητικά μοτίβα με λουλούδια. Στο εσωτερικό του έχει συνάφεια με τα δύο άλλα βιβλία, χρησιμοποιεί, δηλαδή, πρωτογράμματα και λαϊκότροπα διακοσμητικά μοτίβα τα οποία παραπέμπουν στην ελληνική λαϊκή αλλά και θρησκευτική παράδοση, από την οποία φαίνεται ότι είναι ιδιαίτερα επηρεασμένος, ίσως και λόγω της θητείας του στην εικονογράφηση πολλών θρησκευτικών σχολικών βιβλίων.

Γενικά, το τρίτομο Ανθολόγιο αποτελεί ένα από τα καλύτερα δείγματα σχολικού εγχειριδίου, στο οποίο η τέχνη, χωρίς να κυριαρχεί, υποβοηθά και καλλιεργεί την αισθητική αξία εντείνοντας την αισθητική απόλαυση των βιβλίων, όπως ακριβώς ήταν και ο στόχος των δημιουργών τους.